Zonja dhe zotërinj,
Jam këtu sot sepse vitin e kaluar Radka Denemarková u vlerësua me çmimin Magnesia Litera për përkthimin e novelës time Atemschaukel (Ëngjëlli i uritur). Kjo gjë më lumturoi. Mendoj se është e mrekullueshme që ju keni një çmim si Magnesia Litera për përkthyesit. Përkthimi është një art më vete. Nuk do guxoja të përktheja, edhe pse e flas rrjedhshëm gjuhën rumune. Përkthimi nuk është vetëm zëvendësim, ose thënë ndryshe, të gjeturit e një fjale të njohur në gjuhën tënde që ta zëvendësosh me një fjalë në një gjuhë të huaj. Fjala duhet të përshtatet, gjë që është shumë e vështirë. Një përkthyesi i duhet të rikrijojë tingullin e punës origjinale. Arti i përkthimit kërkon fjalët në mënyrë që të shohë se si këto fjalë e shohin botën. Pëkthimi kërkon një këmbëngulje të brendshme e cila do të bëjë të mundur që ajo që është e ndryshme të jetë sa më afër origjinalit. Të gjeturit e këtij kontakti sy për sy është tepër e vështirë. Është një art i madh.
E kam mësuar gjuhën rumune relativisht vonë në jetën time, kur lashë fshatin tim të vogël për t'u zhvendosur në qytet në të pesëmbëdhjetat, me qëllim që të ndiqja gjimnazin. Gjithsesi, vetëm pak vite më vonë, gjuha rumune u kthye në një natyrë të dytë për mua. Vazhdoja universitetin dhe punoja në një fabrikë makinash ku më duhej të përktheja udhëzues për makinat e sapo importuara, nga gjermanishtja në gjuhën rumune pa e patur idenë se si ato punonin. E bëja mekanikisht, fjalë për fjalë. Por gjithashtu më duhej të flisja rumanisht gjatë gjithë ditës sepse askush që më rrethonte nuk fliste gjermanisht.
Çdo herë që i njëjti objekt lëvizte nga një gjuhë në tjetrën, ndodhte një transformim. Kuptova se gjuha jote mëmë vjen tek ti pa ndonjë përpjekje nga ana jote. Është një pajë që bëhet e jotja pa e vënë re ti. Pastaj gjykohet nga një gjuhë tjetër që është shtuar më vonë dhe që vjen nga diku tjetër. Gjuha jote mëmë duket aq direkte dhe e pakushtëzuar po aq sa lëkura jote dhe është po kaq e cënueshme nëse nënvlerësohet, trajtohet me mospërfillje apo braktiset nga të tjerët. Të qënit e rritur në një fshat ku flitej dialekt dhe të mësoja gjuhën gjermane në gjimnaz, ka qenë e vështirë për mua të gjeja kordinatat në gjuhën zyrtare rumune që flitej në kryeqytet. Gjatë dy viteve të para në qytet, për mua ishte më e lehtë të gjeja rrugën e duhur në një pjesë të panjohur të qytetit se sa të gjeja fjalën e duhur në gjuhën kombëtare.
Gjuha rumune ishte si lekët e xhepit. Sapo tundohesha nga diçka në një dritare dyqani, zbuloja se nuk kisha paratë e mjaftueshme që nevojiteshin për ta blerë atë. Kishte shumë fjalë që nuk i dija, ndërsa ato që dija nuk më vinin ndërmend aq shpejt sa duhej. Sot, gjithsesi, e di se kjo lloj lëvizjeje e kujdesshme drejt një gjuhe tjetër, ngurrimi që më uli nën nivelin tim intelektual, më dha kohë të mrekullohesha për mënyrën se si objektet transformoheshin nga gjuha rumune. E di që jam fatlume që kam patur një eksperiencë të tillë. Një hirundinidae (dallëndyshe) u shfaq në një dritë tjetër në gjuhën rumune, e cila në këtë gjuhë quhet rindunica, "ulur në një rresht". Emri i zogut sugjeron se si dallëndyshet rrijnë mbi një tel, afër njëra-tjetrës në një rresht. I shikoja këta zogj në fshatin tim çdo verë, përpara se ta dija fjalën rumune. U mrekullova për faktin se si një dallëndyshe kishte një emër kaq të këndshëm. U ndërgjegjësova më shumë se gjuha rumune kishte fjalë që ishin më të ndjeshme, më pranë perceptimit tim sesa gjuha ime mëmë. Nuk do të doja të jetoja pa këtë varg transformimesh, në të folur apo në të shkruar. Nuk ka asnjë fjali të vetme në gjuhën rumune në librat e mi. Por rumanishtja është gjithmonë me mua kur shkruaj sepse është shndërruar në mënyrën time të të parit të botës.
Imazhet shfaqen në hapësirën midis gjuhëve. Çdo fjali është një mënyrë e të parit të gjërave, hartuar nga folësit e saj në një mënyrë shumë të veçantë. Çdo gjuhë e sheh botën ndryshe, duke shpikur kështu tërë fjalorin e saj nga perspektiva e vet dhe gërshetimin e tij në rrjetin e gramatikës së saj, në mënyrën e vet. Çdo gjuhë ka gjykime të ndryshme të gjendura brenda fjalëve të saj.
Një tjetër arsye pse unë nuk mund të përkthej është mosbesimi im ndaj gjuhës. Kur mikja ime më e mirë erdhi të më thoshte mirupafshim një ditë përpara se unë të shkoja në ekzil – ne u përqafuam duke menduar se nuk do ta shihnim më kurrë njëra-tjetrën përsëri sepse unë nuk do të lejohesha asnjëherë më të kthehesa në Rumani dhe ajo nuk do të ishte asnjëherë e aftë të linte vendin – ne nuk mund ta duronim të hiqnim dorë nga njëra-tjetra. Ajo bëri të dilte tre herë dhe kthehej çdo herë. Vetëm pas herës së tretë ajo u largua prej meje, duke ecur rrugës drejt. Mund të shikoja xhaketën e saj të zbehtë të zvogëlohej gjithnjë e më shumë dhe, në një mënyrë të çuditshme, më ndritshëm sa më shumë që distancohej. Nuk e di nëse ishin rrezet e diellit dimëror të asaj dite Shkurti, apo lotët që po mi bënin sytë të shkëlqenin ose mbase xhaketa e saj ishte prodhuar nga ndonjë fabrikë shkëlqyese, por një gjë e di me siguri: ndërsa e shikoja të largohej, ajo nga mbrapa shkëlqente si një lugë argjendi. Kështu, në mënyrë intuitive, qeshë e aftë të shndërroja ndarjen tonë në fjalë. Dhe ai është përshkrimi më i mirë i atij momenti. Por, ç'lidhje ka një lugë argjendi me një xhaketë? Asnjë gjë. Dhe as nuk ka të bëjë me ndarjen. Prapëseprapë, si një imazh poetik, luga dhe xhaketa kanë nevojë për njëra-tjetrën.
Ja pse unë nuk i besoj gjuhës. E kam mësuar nga eksperienca ime se që të jesh e saktë, gjuha duhet gjithmonë të uzurpojë diçka që nuk i përket asaj. Vazhdoj të pyes veten se çfarë i bën imazhet verbale kaq hajdute, pse krahasimi më me vend përvetëson cilësitë që nuk i përkasin atij. Për të qenë pak më afër realitetit ne duhet ta kapim imagjinatën në befasi. Vetëm në rastin kur një perceptim plaçkit një tjetër, kur një objekt rrok materialin që i përket një tjetri dhe fillon ta shfrytëzojë atë – vetëm kur gjërat që në realitet janë bashkërisht të veçanta, bëhen të besueshme në një fjali, vetëm atëherë fjalia mban anën e saj përkundrejt realitetit.
Jam e lumtur kur këtë e bëj me sukses.
