από το ΚΥΡΙΟΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗ

ΕΛΕΝΗ ΓΙΑΝΝΑΤΟΥ

Artwork by Anastassia Tretiakova

Η ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
 
Τὰ παιδιὰ δὲν τὰ σκέφτεσαι οὔτε κὰν τὰ αἰσθάνεσαι ἢ
τὰ βλέπεις να ’ρχονται. ῞Όταν ἐμφανίζονται εἶναι ἤδη ἐκεῖ.
Εἶναι σχεδὸν σὰν τὰ τυπογραφικὰ λάθη.
 
 
 
 
Ὄχι, ὄχι καὶ πάλι ὄχι. Τὸ λέω τρεῖς φορές, γιατὶ μόνο τὸ τρίτο ὄχι μιᾶς Ἑλληνίδας πρέπει νὰ γίνεται πιστευτό. Ἔχετε δεῖ τὴν ταινία Ἀμέρικα, Ἀμέρικα τοῦ Καζάν; Σὲ κάποιο σημεῖο τῆς ταινίας ἀκούγεται ἡ ἄποψη ὅτι οἱ Ἕλληνες ἔχουμε τὴν τάση νὰ ἀρνούμαστε πάντα δύο φορές· μόνο ἂν ἀρνηθοῦμε καὶ τρίτη φορὰ τὸ ἐννοοῦμε. Δὲν τὸ θυμάστε. Ἐντάξει, δὲν πειράζει.
 
Γιὰ μένα δὲν εἶναι περίεργο, ἀλλὰ μᾶλλον γιὰ σᾶς εἶναι. Ἕνα βιβλίο θὰ μποροῦσε νὰ γεννηθεῖ ἀπ’ τὸ κεφάλι, ἀπ’ τὰ πλευρά, ἀπ’ τὸ συκώτι, ἀπ’ τὰ νεφρά, ἀπ’ τὸν πρωκτό, ἀπ’ τὴ μήτρα, ἀπὸ ἕνα αὐγό.
 
Μὰ εἶμαι συνεργάσιμη. Ποιός σᾶς ἔστειλε; Ἀλήθεια, γιατί δὲν γράφετε ἕνα ὡραῖο ἄρθρο γιὰ τὴν ψευδοκύηση; Αὐτὴ εἶναι ἡ πιὸ συχνὴ διαταραχὴ τῶν νέων λογοτεχνῶν. Παλιὰ ἦταν ἡ δυστοκία, τώρα εἶναι ἡ ψευδοκύηση.
 
Τί θὰ πεῖ «Ἦρθε ἡ ὥρα νὰ σπάσω τὴ σιωπή μου»; Δὲν μοῦ ἀρέσουν οἱ ἄνθρωποι ποὺ ἐπινοοῦν γιὰ τὴ σιωπὴ καπάκια. Προτιμῶ τὰ μαθήματα τοῦ Χάρολντ Πίντερ καὶ τοῦ Τζὸν Κέητζ γιὰ τὴ σιωπή. Ὁ πρῶτος δὲν παρέλειπε νὰ μιλάει καὶ γιὰ τὸ ἄλλο εἶδος σιωπῆς, αὐτὸ τῆς λογόρροιας, ἀσθένεια ἀπ’ τὴν ὁποία πάσχουν οἱ περισσότεροι θεατρολόγοι, κι ὁ δεύτερος μὲ τὴ σύνθεσή του ἀπέδειξε ὅτι δὲν μποροῦμε νὰ τὸ βουλώσουμε οὔτε γιὰ 4΄33΄΄.
 
Ἐπιμένετε. Ὡραῖα. Ἂς γυρίσουμε πίσω κι ἂς διατρέξουμε τὴν ἀπόσταση μέχρι τὴν ἀβελτηρία. Ἀπὸ μικρὴ ἤξερα ὅτι θὰ εἶχα τὴν ἴδια μοίρα μὲ τὰ βιβλία· θὰ ἔμενα στὸ ράφι. Ὄχι ἐπειδὴ πίστευα πὼς ἤμουν ἄσχημη, ἀλλά, ὅπως ἔλεγε καὶ ὁ πατέρας μου, ἡ ὀμορφιὰ ἀνοίγει πόρτες ποὺ ἡ ἐξυπνάδα τὶς κλείνει. Μὴν ξεχνᾶτε ὅτι ἡ ἐξυπνάδα κλείνει μέσα της τὸ «nada». Ἀπὸ κοριτσάκι εἶχα ἀδυναμία στὶς λέξεις ποὺ ἔκλειναν μέσα τους τὸ «νάδα» (καμινάδα, λεμονάδα, κλοτσοπατινάδα). Ἀκόμα καὶ ἐνήλικη, παραμένω φανατικὴ ναδαΐστρια (φιλενάδα, μαινάδα, μονάδα), μιὰ πιστὴ ποὺ ἐπαναλαμβάνει τὴ χεμινγουεϊνὴ προσευχή της: «nada ἡμῶν, ὁ ἐν τοῖς nada, nada τὸ ὄνομά σου, nada ἡ βασιλεία σου, γενηθήτω τὸ nada σου, ὡς ἐν nada καὶ ἐπὶ τῆς nada».
 
Τὸ περίμενα ὅτι θὰ μὲ ρωτούσατε καὶ γιὰ τοὺς γονεῖς μου. Ὑπῆρξαν καὶ οἱ δύο τραυλοί. Ὁ πατέρας μου τὴ λέξη «πατρότητα» τὴν πρόφερε «πατρωτότητα». Ἡ μητέρα μου μιλοῦσε συνέχεια γιὰ τὴ «μητρυιικὴ ἀγάπη». Δὲν θυμᾶμαι καὶ πολλά. Στὴν παιδική μου ἡλικία ἤμουν πολὺ ἀπασχολημένη μὲ τὸ νὰ παίζω κρυφτό. Ἔβρισκα τὶς καλύτερες κρυψῶνες, μὰ δὲν ὑπολόγιζα ὅτι μεγαλώνοντας θὰ ἐπιθυμοῦσα ὅσο τίποτα νὰ μὲ βροῦν.
Ὑποθέτω ὅτι κάποια συμπτώματα θὰ ἔπρεπε νὰ μὲ ἀνησυχήσουν. Ἡ ναυτία μου νόμιζα ὅτι ἦταν ἕνα εἶδος νοσταλγίας γιὰ ἕναν ἀπὸ τοὺς ἀγαπημένους μου λογοτεχνικοὺς ἥρωες, τὸν Ἀντουὰν Ροκαντέν. Ζοῦσα ὅμως μιὰ φυσιολογικὴ ζωή, τὴ ζωὴ τῆς ἀναγνώστριας μιᾶς δανειστικῆς βιβλιοθήκης, ποὺ ἱκανοποιοῦσε, μὲ ἀνανεούμενο κάθε φορὰ πάθος, τὶς ὀρέξεις της. Δὲν θεωρῶ πὼς ἡ ἀδυναμία μου στὰ κοινόχρηστα ἢ χρησιμοποιημένα βιβλία κρύβει κάτι τὸ ἀνήθικο. Κάθε φορὰ ποὺ ἔσκυβα καὶ μύριζα τὶς σελίδες τους, ἦταν σὰν νὰ ἔχωνα τὴ μύτη μου στὴ γύρη ἑνὸς κρίνου. Πόσες εἶναι ὡστόσο οἱ πιθανότητες σύλληψης ἂν πάσχεις ἀπὸ ἀλλεργικὴ ρινίτιδα;
 
Τί νὰ σᾶς πῶ; Μπορεῖ ὅλα νὰ ὀφείλονται στὰ σπαστὰ λατινικά μου. Στὴν τάξη ἀντὶ γιὰ liber, liberi, ἔκλινα τὸ liber, libri, καὶ ὁ καθηγητής μου τὸ ἀπέδιδε στὴν ἀφηρημάδα μου.
 
Ἂν εἶχα γίνει εὐσυγκίνητη . . . Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι χρησιμοποιοῦσα πάρα πολλὰ θαυμαστικά. Ὁ Ἰωάννου, νομίζω, εἶχε πεῖ ὅτι τὰ σημεῖα στίξης εἶναι ἡ στύση τοῦ γραπτοῦ λόγου, καὶ ἐμένα, δὲν ξέρω, μᾶλλον τὰ γραπτά μου ἦταν συνεχῶς ὑπὸ τὴν ἐπήρεια τοῦ Viagra.
 
Δὲν μπορεῖτε νὰ μιλήσετε μὲ τοὺς γονεῖς μου. Ὁ πατέρας μου δὲν ζεῖ. Μᾶς εἶχε ἐγκαταλείψει πρὶν ἀπὸ χρόνια, καὶ ἐπειδή, σύμφωνα μὲ τὴ μητέρα μου, ἦταν θερμοκέφαλος, ἔχασε τὴ ζωή του μόλις ἔνιωσε στὸν λαιμό του τὸ κρύο ἀτσάλι ἑνὸς ἐρωτηματικοῦ.
 
Τί θέλετε νὰ μάθετε γιὰ τὴ μητέρα μου; Τῆς εἶναι ἀδιάφορη ἴσως μιὰ τέτοια ἐξέλιξη. Ἡ μητέρα μου, κύριε, ἤθελε νὰ μὲ μάθει νὰ παίρνω ἀποφάσεις. Λογικὲς ἀποφάσεις. Αὐτὸ προϋπέθετε ὄχι μόνο ὅτι θὰ περνοῦσα ὅλη μου τὴ ζωὴ στὸ νησὶ τῆς κατάφασης ἢ στὸ νησὶ τῆς ἄρνησης, ἀλλὰ καὶ ὅτι δὲν θὰ ἐπισκεπτόμουν ποτὲ τὴν Υἱτρίδα τοῦ Γκομπρόβιτς. Μὲ τὸν καιρὸ ἀνακάλυψα πὼς ἡ ἐμμονή μου μὲ τὸ «nada» ὀφειλόταν στὴν ἀνία ποὺ μοῦ προκαλοῦσε ἡ συναναστροφὴ μὲ ἀνθρώπους ποὺ ἤξεραν νὰ κάνουν μόνο ἐρωτήσεις ὁλικῆς ἄγνοιας. Ἀποφάσισα νὰ γίνω μητέρα, μὴ terra –νά τα πάλι τὰ σπαστὰ λατινικά–, ἀποφάσισα νὰ κολυμπήσω, μόνο καὶ μόνο γιὰ ν’ ἀκούσω μία ρητορικὴ ἐρώτηση.
 
Δὲν θέλω νὰ μιλήσω γιὰ τὴ σχέση μου μὲ τὸν βιβλιοθηκάριο. Δὲν ἔχει σημασία ἂν εἶναι αὐτὸς ὁ πατέρας. Τὸ μόνο ποὺ μπορῶ νὰ σᾶς πῶ εἶναι ὅτι ὁ Πλοίαρχος Νέμο –ἂς τὸν ποῦμε ἔτσι, μιὰ καὶ θέλει νὰ κρατήσει τὴν ἀνωνυμία του– μ’ ἔμαθε νὰ ἐπιβιώνω σὰν τὸν Ἀρίωνα· καβάλα στὴ ράχη ἑνὸς βιβλίου.
 
Πότε προλάβατε νὰ τὸν συναντήσετε; Ὄχι, δὲν εἶναι ἐπιθετικός. Τί σᾶς εἶπε; «Σᾶς ἔχει μπορχεσμένους»; Χὰ χὰ χά! μὲ συγχωρεῖτε. Γιὰ νὰ σᾶς τὸ πεῖ, δὲν εἶναι τρελός, καθόλου τρελός, θά ’χε τοὺς λόγους του. Διάβαζε τὸ Βιβλίο τῶν φανταστικῶν ὄντων κι ἐσεῖς τὸν διακόψατε. Εἴδατε; Ὅλα ἐξηγοῦνται. Δὲν ἔχει ἄδικο. Μπορεῖ καὶ νὰ εἶμαι ἀπόγονη τοῦ Τζιλλυγκαλόν. Ἡ συνονόματή μου δὲν ἐκκολάφθηκε ἀπὸ ἕνα αὐγό; Πιάστε μου, σᾶς παρακαλῶ, τὸ βιβλίο. Στὸ πάνω πάνω ράφι. Βλέπετε; Τὸ πέμπτο ἀπὸ ἀριστερά. Εὐχαριστῶ.
 
Τζιλλυγκαλόν, Τζιλλυγκαλόν. Τζιλλυγκαλόν! Εὕρηκα! Ἀκοῦστε:
 
Τὸ Τζιλλυγκαλὸν ἔφτιαχνε τὴ φωλιά του στὶς πλαγιὲς τῆς περίφημης Πυραμίδας Φόρτι τοῦ Πὸλ Μπάνυαν καὶ γεννοῦσε τετράγωνα αὐγά, γιὰ νὰ μὴν κυλᾶνε στὴν ἀπότομη πλαγιὰ καὶ σπάζουν. Αὐτὰ τὰ αὐγὰ τὰ ἔβαζαν στὸ μάτι οἱ ξυλοκόποι, τὰ ἔβραζαν καὶ τὰ χρησιμοποιοῦσαν γιὰ ζάρια.
 
Γιατί χωρίσαμε; Διαφωνήσαμε ἔντονα γιὰ τὸ ἂν «Ἡ Ἄνθρωπος» τῆς Ζωῆς Καρέλλη ἦταν γενετικὴ ἢ γραμματικὴ ἀνωμαλία.
 
Τὸν υἱό μου τὸν ὀνόμασα Στέαρ. Ναί, τίτλος ὄχι καὶ τόσο πιασάρικος. Ἀπὸ ἕνα ποίημα τοῦ Ἐμπειρίκου:
 
Ἡ πλάστιγξ κλίνει ἐκεῖ ποὺ προτιμᾶμε / Κατὰ τὴν ἑρμηνεία ποὺ τῆς δίνουμε / Κάθε φορὰ ποὺ ἐπιτυγχάνουμε στὰ ζάρια. // Καὶ ἰδοὺ ποὺ ἐπιτυγχάνουμε καὶ πάλι / Ἀφοῦ τὰ ζάρια πέσαν στὴν κοιλιὰ μιᾶς γυναικὸς / μιᾶς γυναικὸς γυμνῆς καὶ κοιμωμένης / Κατόπιν κολυμβήσεως στὴν ἄμμο. // Αὐτὴ ἡ γυναίκα καθὼς λὲν οἱ θρύλοι / Εἶχε τὸ θάρρος νὰ περάση μοναχή της / Γυμνὴ μὲ στέαρ τῶν κολυμβητῶν στὸ σῶμα / μιὰ θάλασσα πλατειὰ καὶ φουσκωμένη / Ἀπὸ τοὺς στεναγμοὺς τοῦ γλυκασμοῦ πολλῶν ἀγγέλων.
 
Ἀπὸ κοριτσάκι μὲ ὄστρακο, κοριτσάκι μὲ σκιά, κοριτσάκι στὴν πλάζ, κοριτσάκι σὲ γέφυρα πλοίου, ἔγινα γυναίκα ποὺ γέννησε ἕνα βιβλίο. Εἶναι ἁπλό. διάλεξα ἄλλον Ἰούλιο ἀπ’ αὐτὸν τῆς ἐφηβικῆς μου ἡλικίας καὶ διέβην τὸν Ρουβίκωνα. Μετὰ ἀπὸ τόσα χρόνια τὸ τραχηλικὸ στόμιο ἔφτασε τὰ βιβλιακὰ ἑκατοστά. Ὁ κύβος ἐρρίφθη. Στὸ τέλος ἔμαθα νὰ δολοφονῶ μὲ ἀπανωτὲς μολυβιές – «Et tu, matre?».
 
Μὰ γιατί; Ἐγὼ τὸ βρίσκω πολὺ ὡραῖο ὄνομα. Κλείνει μέσα του τὸ «ἔαρ», ὅπως καὶ οἱ λέξεις «φρέαρ», «δέλεαρ». Μ’ ἕνα τέτοιο ὄνομα μπορεῖς νὰ ζήσεις δαχτυλοδεικτούμενος σὰν ἐπιβάτης τοῦ «μεγάλου Ἀνατολικοῦ». Δυστυχῶς, δὲν γίνεται νὰ δεῖτε τὸν γιό μου. Τὸν «γέννησα», λέξη ἰσοδύναμη μὲ τὴ φράση «μοῦ τὸν ἔφερε ὁ πελαργός», «Μοῦ τὸν ἔφεραν τὰ ζάρια», μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ τὸν βράσει κάποιος ξυλοκόπος. Τὸν κλώσησα γιὰ νὰ γίνει ὁ δίδυμος μαῦρος κρόκος μιᾶς ἐρώτησης: «Ἡ συγγραφέας ἔκανε τὸ βιβλίο ἢ τὸ βιβλίο τὴ συγγραφέα;».
 
Στὸ ἐρώτημά σας γιατὶ θέλησα νὰ γίνω συγγραφέας, ἐπιτρέψτε μου νὰ σᾶς ἀπαντήσω μὲ ἐρώτηση: «Ἔχετε ποτὲ ἀκούσει νὰ ἀμφισβητοῦν τὴ μητρότητα ἑνὸς βιβλίου;».

Read the English translation

Listen to an excerpt of the original Greek read by the translator:

“What can happen to someone who wishes to go for the first time on a journey to cities never visited before? What happens to those who stay behind unable to travel? The heroes of this book, avid readers, read and wait, write and erase, learn foreign languages and wait, sew and unravel. They constitute variations of a hero who claims a place within the narrative; or is this just one more writer incapable of holding a passport or packing a suitcase? In the purgatory of such writers, what is it that burns faster, a heart or a map? The eight interconnected texts that compose Mr. Penelope talk about literary parasitism, writing as a palimpsest or a mosaic, about polarities between travels and immobility, difficult and fake pregnancy, about language as an itinerary and the senses as passport (oftentimes forged).” —Eleni Yannatou
 
Translation is diving into uncharted wor(l)ds, gestures, linguistic landscapes “and cities never visited before” in order to better understand others. It is a movement from within and below that renders visible the unseen, and audible the unheard rather than a bridge on the surface or above looking across or down on unintelligible wor(l)ds. Translation is a ditch between roads and countries, Anne Carson argues. It is an embodied labour of love, a protracted pregnancy. Thus, my translation begins with Eleni Yannatou’s final story “The maternity of the book” from Mr. Penelope (2018), informed by such collaborative mobilities of care.
 
Translation is multiple readings. A year ago after reading Eleni Yannatou’s debut Mr. Penelope (Κύριος Πηνελόπη) during lockdown in Ireland, I started translating it into English (my other native tongue after Greek). From the cover’s gender-fluid title to the author’s prescient questions posed in her blurb above regarding mobility and stasis, writing and erasure, stitching and unravelling, staying behind and waiting, the book aptly metaphorizes the art and act of writing and interweaves it with the art and act of reading in a state of a confidently sustained fluidity, a creative parasitism. Reading Mr. Penelope acquired, yet, in my mind an additional uncanny, real-life timeliness that was, at the time, amplified both by the restrictive global agenda imposed by the Covid-19 pandemic, on the one hand, and, on the other, by the persistently inhumane treatment of refugees denied access to enter “Fortress Europe.” Such conditions of denied belonging, of querying a space to fit in or escape from, of an ontological and existential quest for creative topoi, of literary and other pariahs, are seamlessly foregrounded in Yannatou’s palimpsestic narrative while the (woman) writer seeks to locate her own provenance in the final part and final line of the book, leaving the reader alone faced with a suspended question mark. Translation is reading backwards. A departure and a return. New dialogues.
 
Eerily erudite, expansive, and absorbing, the text picks its way through such multifaceted ideas by conjuring an array of literary voices and allusions. It is a book that stood out for me for many reasons: it is daring, witty, moving, funny, form-defying, ground-breaking, sophisticated, memorable. Playfully distilled with the beguiling power of literature, music, and the visual arts that imbue its intertextual riddles and illustrations of insect life, the text makes larger comments about literature and art. It is a text written by a young, Greek author. It is written by a woman. I felt a need to share it with the world and see Yannatou’s contemporary fictional narrative reach out to a wider audience beyond the Greek-speaking borders. The writer’s language and style make powerful claims about reading, writing, listening, gazing, erasing, and rewriting across histories, cultures, and languages. Contained in just a hundred and fifty pages where every word and image is precisely chosen and placed, Mr. Penelope is bone-clear prose that immerses readers into a journey that is both imaginary and real. It is also a book largely indebted to translation and multilingualism, as the author navigates a genealogy of figures and publications from world literature that inspire Mr. Penelope.
 
Translation is fun. Along the translation journey of discovery and rediscovery, I often googled historical and literary references and quotes, I played jazz melodies on YouTube late at night, I remembered my Latin that had been lying dormant in my head since graduate school.  
 
Translation is resistance. It is an integral aspect of my wider efforts as a translator, writer, and precarious academic to encounter the writings of neglected/unknown writers against an elitist, patriarchal, white, Euro-centric canon.
 
Translation is gratitude. I am grateful to Karen Emmerich and Peter Constantine and to the other translators who participated in the Fifth Workshop in Literary Translation at Princeton University and the Seeger Centre for Hellenic Studies for our meaningful conversations, inspirations, and exchanges. I am grateful to Eleni Yannatou for our close collaboration and her careful readings of my translation work-in-progress of Mr. Penelope. To Asymptote and Lee Yew Leong for publishing this piece. To David, Marietta, Freya, Martin, Hera, Lola, and Pru for teaching me how to pronounce new wor(l)ds.

Eleni Yannatou is a writer, editor and translator based in Athens, Greece. She studied theatre and classics at the National and Kapodistrian University of Athens. Her award-winning debut book Mr. Penelope (Kichli Publishing, 2018) was shortlisted for three literary prizes. Her short stories have been published in literary journals and broadcast by the Third Programme on Greek State Radio. She is a longstanding collaborator of Alloglotta Publishing House, for which she has translated two titles due to be published in the upcoming year.

Natasha Remoundou-Howley is a bilingual writer, poet, critic, and translator based in Ireland since 2003. Her translations have been selected for programmes and cultural events held at Princeton University, Galway 2020, Trinity College Dublin, and University College Dublin, and published by The Gallery Press, JoLT, Le Ortique, ΑΣΣΟΔΥΟ, and Παράσιτο. She has a PhD in classical reception studies and Irish literature from the National University of Ireland, Galway and she lectures on literary studies, gender, and critical theory at University College Dublin and at the American College of Greece. She translates in four languages.