Pamato

Merlie M. Alunan

Artwork by Naomi Segal

Biko-biko

Ingon ani ang pagduwag biko-biko. Magkuhag lipak ug magbagis sa yuta. Ang bagis porma og balay nga may mga kwarto. May mga gikasabotang paagi ug mga agianan pasulog ug paguwa aning balaya. Aron mahibawog hain moagi pasaka ug pakanaog, ilabay ang usa ka bato sulod sa bagis. Kun asa tugpa ang imong bato, mao nay kwarto nga una nimong adtoon.

Kinahanglan ang imong bato hamis. Haom sa imong palad, hustog gibug-aton, aron iniglabay unya nimo, dili kini molasik bisag asa ra, motugpa gyud sa imong tumong. Di masayon pangitaon kining matang sa bato.

Kun makakita kag sakto nga bato, ampingi. Usa kini isulod sa imong bulsa, hunghongig siniguro aron makaambit kinig dagon, unya motuman gyud sa bisag unsay imong mandoon. Unya kun naa na kini sa imong bulsa, hikapag panalagsa aron di kini magmingaw. Kani, mao ni ang imong pamato.



Ang sakayanon

Ang sakayanon magbaton sad og usa ka putol nga puthaw, o usahay usa ka tibuok nga bato sa iyang baroto. Way sapayan bisag unsay porma niini basta
may igong gidak-on ug gibug-aton. Sa pagdunggo, ihulog sa sakayanon ang bato sa tubig aron ang iyang sakayan dili danason sa sulog o sa balod. Aron motulin ang sakayan, iyang haw-ason ang bato dayon larga.

Apan kining tanan wa ni kalabotan sa biko-biko o sa panakayan. Ang latod man gud sa istorya, usahay magsugod sa patag, unyat lanat ngadto sa langit.



Ang Mal-am sa Dueñas

Ang lungsod sa Dueñas giila sa Iloilo nga pinuy-anan ni Tenyente Gimo, ang bantogang ungo sa tibuok ka-Ilonggohan. Sa Dueñas ko natawo, ug didto sad ko magtubo. Ayaw baya ko dudahig ungo, kay di ba, di baya ungo tanang taga Parian o taga-Naga, lugar sa mga gamhanan dinhi sa atong Sugbo.

Ang among tawag sa lagas didto sa Dueñas 'mal-am.' Si Mal-am Tikyo, si Mal-am Tonyang. Karon kay saysintahon naman ko, hayan tawagon ko didto sa
Dueñas nga Mal-am Milay. "Masakit ya akon tuhod. Mal-am dun." Sa ato pa, "Sakit akong tuhod. Lagas na gyud." Mao ni Kinaray-a, ang Binisaya sa amoa
sa Dueñas.

Si Mal-am Silay among silingan. Ang tawag namo niya Ma-am Silay, pinayungit. Dili siya ungo, uy, apan para namong mga bata, dagway gyud siyag ungo. Iyang panit nanguyos, morag dahon sa tabako human ibulad sa adlaw. Pangag intawon, piyahok ug aping, iyang mga bukog nangulbo sa iyang siko ug tuhod, niwang, tiku'ko, halos di makabarog, lugos makapitad kun maglakaw. Buta pa gyud. Usahay sila Idik ug Butsoy, hadlok niya. Managan ug makakita niyang gapadulong.



Gugma

Adlaw-adlaw si Ma-am Silay manaog sa iyang hagdanang kawayan ug maghinayg baklay ngadto sa atabay sa tubod aron maligo. Inagak siya sa iyang
duha ka apo nga dalagahay. Mag-una si Daday, nga magbitbit sa hungot nga sudlanan sa sabon ug lugod, ug kinagod nga lubi nga iyang ihiso sa iyang ubanon ug taas nga buhok. Magsunod si Talya nga maoy mag-agak sa buta, ug silang tulo mag-aginod ngadto sa tubod.

Kalagmitan labyan mi nilang magduwa-duwag biko-biko daplin sa dalan. Gipaningot pag-ayo. Bahong adlaw. Way ligo. Ang yuta sa kaudtohon magbaga sa among mga lapa-lapa. Kay wa mi mga tsinelas. Wa pay ismagol adtong panahona. Si Ma'am Silay di sad 'to magtsinelas. Bagag kubal among lapa-lapa, wa ray bali ang init sa among pag-iniktin-iktin. Si Daday ug si Talya magpakagulkol sa ilang kahoy nga bakya igsantik niini sa kabatoan. Si Caring, Melinda ug ako mohunong og iktin-iktin ug magpadaplin sa dalan, magnganga nga magyanghag sa prusisyon nga arang gyung hinaya. Usahay magsunod ko nila ngadto sa atabay ug akong tan-awon ang mal-am nga maligo.

Magtimba si Talya ug inadlawng tubig gikan sa atabay ug bu'boan niya ang iyang apoy. Lugoran ni Daday ang iyang likod, sabonan ang mga bukton, bitiis, ang nanguyos nga tutoy. Tabangan nilag bubho sa pinugang lubi ug dinukdok nga dahon sa limon ang iyang puti nga buhok. Ang tubig manaligdig ug magsinaw sa iyang nanguyos nga panit. Unya gikan sa nag-alirong nga kakahoyan, mangharos ang bugnawng hangin sa hubo nga lagas. Ay, manglimbawot gyud ang akong balhibo. Hugtan ni Talya ang iyang tapis. Si Daday sad. Inigkahuman nilag bubho sa tigulang, sudlayon nila ang iyang buhok aron matangtang ang sapal sa lubi. Maghamis ang iyang buhok
nga nanghumot og limon, ipadunghay aron ughon sa adlaw ug sa hangin.

Ug magbaklay na sad sila pauli, hinay-hinay. Ako nga taman ra sa paghingos-hingos sa akong sip-on, modalagan og una-una, wa gyuy nasabtan. Puno ang akong mata aning tanan nga akong nakit-an. Ang akong katawa sipa abot sa kinatumyang udlot sa kalubin-an. Apan walay alimuhag og unsay gikalipayan. Walay masulti kay walay kalibotan. Adtong panahona, walay makatag-an kun pila ka bakid nga bugas ang akong kinahanglan kaonon, unsa pang mga kasakit, kahadlok, gutom, mingaw ang akong pagaagian, usa ko mahibawo ug unsay gugma, ug makat-on paglitok sa maong pulong.



Pagbiya

Usa to ka adlaw niana, nibiya mi sa Dueñas. Namutos mi sa among tanang kabutangan--banig, unlan, kaldero ug kulon, plato ug luwag, ug pipila sa among mga sinina, si Nanay, si Tatay, ako ug ang akong tulo ka igsuon. Nanakay mig bus, dala among mga pinutos. Nanakay mig barko, pila ka adlaw ming naglawig.

Hilak akong Nanay ug akong mga igsuon. Hilak among kapartidosan nga nagpalarga namo. Apan ako, wa ko mohilak, uy. Bisag di na mi magbiko-biko ni Caring ug Melinda. Botsoy ug Idik nga mga tsampiyon ug siyatom ug tatsi.

Bisag di na ko makaadto sa atabay sa tubod, uban nila Ma-am Silay, Daday ug Talya sa ilang adlaw-adlaw nga prusisyon ngadto sa paligoan.

Wa gyud lagi ko mohilak. Ingon ko sa akong kaugalingon, Ah, mobalik ra 'nya ko. Pagbalik nako, naa ra na gihapon sila.

Porbida, dugay na kaayo to, uy. Ug wala na sad dyud ko makabalik.



Pamato

Labang sa Siquijor, sa mga isla sa Kabisay-an, layo-layo pa, ngadto sa nag-aso nga tuktok sa Kanlaon, unya paduol sa Parian, lahos pa gani ngadto sa Naga. Naabot ko sa Iligan, sa lugar sa mga Muslim. Pila ka tuig kong nagpasilong sa landong sa Talinis, kilid sa mga naglawod-lawod nga tubo tiil sa Cuernos. Daghang mga balay nga akong gisak-an ug gikanaogan. Bisan didto ko natawo ug nagtubo, ang Dueñas, sa kadugayan, nahimong usa sa akong mga tinalikdan.

Tungod sa paghandom sa mga gimahal ug gibiyaan nga wan'a gyud hipalgi, nakaamgo ug unsay gugma.

Apan sa akong panumdoman, ang tagaktak sa bakya ni Talya ug Daday sa kabatoan hagtik lang gihapon. Ang lapa-lapa sa buta nga lagas nagkanaas ug nagsagudsod sa yuta sa iyang inadlaw-adlawng pagsimba sa atabay. Ako gihapong mabatian sa akong panumdoman ang daganas sa tubig sa atabay, ang lapya sa hangin gikan sa kakahoyan, katawa namong mga puya nga nagduwa-duwa daplin sa kadalanan--timgas sa handomanan.

Ay, di na gyud balikon ang panahon. Si Ma-am Silay dugay nang gipulbos sa katuigan. Nalimas na sad sa akong dila ang karaang sinultihan.

Apan bisag diin pa ko gidagsa, bisag unsa pay gipanglayat, gipangtungas o gipanglugsong man, bisag wan'a diha ang akong mga biniyaan, hikaplagan ko ra kaha--pamato nga akong gibalon sulod sa akong alimpatakan, hamis, sakto ang gibug-aton, haom sa panginahanglan, motugpa sa akong tumong, motultol sa mga katuyoan, moaway sa balod ug sulog, way sipyat ang kahulogan.


Used by permission of Gaudy Boy Translates, an imprint of Singapore Unbound. This short story is included in the forthcoming Ulirát: Best Contemporary Stories in Translation from the Philippines, slated for publication in March 2021. Click here for more information about the book.

Read the English translation

Listen to the original read by the translator:

Tone is the very first thing that looks at me in the eye whenever I come face to face with a source text. It is tone, like some form of soul, that, to me, expresses the source text’s worldview and sense of being-in-the-world, underpinning the very telling of what is intended to be told. To translate the source text, therefore, is to meet the tone in the eye and, without words, gauge one another as two strangers would in a dimly lit dance floor—a kind of music turns on, the lights promptly change and, in measured words, with eyes continuing to lock and watch the other, “Shall we . . . ?”

Possibly, it is needless to say that the tone has an attitude, a personality, in a way that it may be sensed as an extending aura of a text’s origins. My tone meets the tone of another. They can be businesslike: word per exacting word, the sentence constructions coldly (dis)interested in their nuanced entanglements. They can also be hostile to one another: the tone of the source text standing its ground of so-called untranslatability, looking down at the audacity of any attempt to ferry and trans-form the text into another language; my own tone responding in this dare of wills, ability, precision, and truthfullness, and also of fidelity and alliance by domesticating the text or foreignizing it. For certainly, meetings are not without intentions.

Sometimes, too, tones hit it off like newfound chums, next-door neighbors who right away find they share similar hobbies like gardening and, over afternoon tea perhaps, learn they also happen to come from a similar countryside . . . which was what happened with my translating “Pamato.” Alunan’s tone is congenial, opening a gate to the front yard and a door to a welcoming home. While the meeting may have been agreeable and pleasant, what took time to carry through and trans-form this into the English language was her work's title, "Pamato"—much like the deceptively able Biblical David-like small stone that this word can signify.

Alunan the Poet packed such gravitas in her rendering of this culturally-embedded stone in the Visayan language, literally and metaphorically. The numerous shapes of its meaning are reiterated throughout her story. The poet in me decided to take the English-language reader to the writer; in the end—with input from the editors of the print anthology where this story is forthcoming, a new English word was decided on and “leadstone” sprang from Alunan's “pamato.”

Merlie M. Alunan was awarded Professor Emeritus upon her retirement from the University of the Philippines Tacloban College in 2008. She lives in Tacloban City and continues to write books that support the work of writers in the Visayan mother tongues. Her poetry has been recognized by the Palanca Memorial Awards for Literature. Her life work has also been honored by UMPIL, the Sunthorn Phu Award by the Kingdom of Thailand, the Ananda Coomaraswamy Fellowship of the Republic of India. Four books, Sa Atong Dila (University of the Philippines Press 2015) and Susumaton Oral Narratives of Leyte (Ateneo de Manila University Press 2016), Tinalunay Anthology of Waray Literature (University of the Philippines Press 2017) and Running with Ghosts and other Poems (Ateneo de Naga University Press 2017) won the National Book Award in 2016 and 2017 and 2018, respectively. Alunan lives in and writes from Tacloban City.

Shane Carreon is the author of poetry collections travelbook (2013) and Then, Beast (2017) and recipient of a Fulbright Fellowship, Academy of American Poets Prize, Allen Ginsberg Poetry Award, Nick Joaquin Literary Award, and Carlos Palanca Memorial Award for Literature. He teaches at the University of the Philippines.